TWIERDZA PRZEMYŚL, na początku XX wieku, była jedną z największych twierdz nowożytnych Europy. Podczas I wojny światowej stała się areną krwawych walk. Walczyli tu między innymi Austriacy, Węgrzy, Rosjanie, Niemcy, Czesi, Polacy, Włosi. Porównywano ją wówczas z francuską twierdzą Verdun, określając Przemyśl mianem Verdun wschodniego frontu. Dziś stała się pomnikiem Bitwy Narodów 1914 - 1915, położonym w przepięknym krajobrazie podkarpackim, na malowniczych wzgórzach, pośród lasów.
Forty zniszczone w dniu kapitulacji twierdzy - 22 marca 1915, istnieją jako malownicze ruiny zmuszające do zadumy. Twierdza Przemyśl jest dziedzictwem kultury nie tylko dla mieszkańców Przemyśla, lecz dla wszystkich narodów Europy. Dzieła obronne twierdzy ukazują przekrój austriackiej sztuki obronnej. Począwszy od szańców pierwszego obozu warownego z lat 1854 - 55, poprzez forty artyleryjskie przełomu lat 70 i 80 XIX wieku, forty pancerne schyłku XIX wieku, skończywszy na fortyfkacji polowej z 1914 i 1915 roku. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż wokół fortów Przemyśla, dotychczas w większości nie wchłoniętych przez miasto, zachował się krajobraz niezmieniony od czasów I wojny światowej - krajobraz pola bitwy. Zachowały się zarówno relikty zadrzewień maskujących, malownicze drogi rokadowe, powiązania widokowe fortów, jak również pozostałości licznych okopów wypełniających przestrzeń pomiędzy fortami.
Dziś ruiny fortów stały się tym czym dla romantyków były stare zamki. Niewykorzystane, niejednokrotnie zagubione w głuszy leśnej, ciche, monumentalne i tajemnicze stają się źródłem wielu legend i opowieści. Zwiedzając ciemne kazamaty forteczne niejednokrotnie w wyobraźni możemy zobaczyć rozmyte sylwetki żołnierzy walczących tu na początku wieku. Długie korytarze odbijają echo naszych kroków, tak że wydaje się nam, iż ktoś nadchodzi z naprzeciwka.
Zespół Twierdzy Przemyśl nadaje się do zwiedzania pieszo, na rowerze czy konno (w zimie na nartach śladowych). Z uwagi na to, iż forty posiadają zróżnicowany stopień zachowania oraz zakrzaczenia autorzy planu opracowali tabelę przedstawiającą stopień atrakcyjności poszczególnych fortów zewnętrznego pierścienia. Należy mieć nadzieję, iż w miarę upływu lat odpowiednie instytucje i organizacje będą starać się zwiększać atrakcyjność poszczególnych dzieł obronnych.
Tomasz Idzikowski
TWIERDZA PRZEMYŚL została uznana za Pomnik Historii 10 grudnia 2018 roku na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
Celem ochrony pomnika historii „Twierdza Przemyśl” jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, naukowe i kompozycyjne oraz autentyczność zespołu dzieł obronnych powiązanych rozbudowaną siecią dróg fortecznych, wybitnego przykładu austriackiej szkoły architektury militarnej, tworzącego niepowtarzalny krajobraz warowny.
1. Numer, 2. Nazwa fortu, 3. Typ fortu, 4. Data powstania, 5. Atrakcyjność
Celem ochrony pomnika historii „Twierdza Przemyśl” jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, naukowe i kompozycyjne oraz autentyczność zespołu dzieł obronnych powiązanych rozbudowaną siecią dróg fortecznych, wybitnego przykładu austriackiej szkoły architektury militarnej, tworzącego niepowtarzalny krajobraz warowny.
1. Numer, 2. Nazwa fortu, 3. Typ fortu, 4. Data powstania, 5. Atrakcyjność
1 - 2 - 3 - 4 5
I - Salis Soglio - A - 1881 - 1883 ***
IIb - Cyków - PI - 1900 - 1903 *
II - Jaksmanice - A-OP - 1881 - 1897 *
IIa - Mogiłki - A - 1892 - 1900 *
III - Łuczyce - A - 1881 - 1887 **
IIIa - Hermanowice - PI - 1881 - 1887
IV - Optyń - PA - 1897 - 1900 **
V - Grochowce - A - 1881 - 1887 **
Va - Biadoliny - PI - 1900 - 1903 *
VI - Helicha - A - 1878 *
VIb - Lipnik - PI - 1908 - 1910 *
VII - Prałkowce - A - 1881 - 1887 **
VII - 1/2 Tarnawce - PA - 1892 - 1900 *
VIII - Łętownia - A - 1880 - 1887 ***
VIIIa - Aszczycówka - PI - 1900 - 1903 *
IX - Bruner - PA - 1892 - 1894 *
IX - Przy Krzyżu - PA - 1893 *
Xb - Zagrodnia - PI - 1890 *
X - Orzechowce - A-OP - 1884 - 1886 **
Xa - Pruchnicka Droga - PA - 1892 - 1897 **
XIa - Cegielnia - PA -1894 *
XI - Duńkowiczki - A-OP - 1884 - 1886 ***
XII - Werner - A - 1881 - 1887 ***
XIIb - Bolestraszyce - PI - 1881 - 1887 *
XIII - San Rideau - PA - 1892 - 1894 ***
XIIIa - Zabłocie - PI - 1900 - 1903 *
XIV - Hurko - A - 1882 - 1884 - -
XV - Borek - PA - 1892 - 1900 ***
PA -fort pancerny A - fort artyleryjski, PI - fort piechoty , OP - fort opancerzony, Datowania na podstawie artykułu Adama Sapety i prof. Janusza Bogdanowskiego